Niewidzialny rząd

Niewidzialny rząd (The Invisible Government) – przełomowa książka Davida Wise’a i Thomasa B. Rossa wydana po raz pierwszy w 1964 roku, stała się nie tylko sensacją wydawniczą, ale również przedmiotem zainteresowania samej CIA, która bezskutecznie próbowała zatrzymać jej publikację. Autorzy jako pierwsi ujawnili opinii publicznej kulisy działalności amerykańskich służb wywiadowczych – CIA, NSA, Biura Bezpieczeństwa czy Biura Operacji Specjalnych. Jako pierwsi dokonali bezprecedensowego demontażu mitu, według którego jedyną funkcją CIA jest ochrona narodowego bezpieczeństwa.

Opierając się na dziennikarskim śledztwie, rozmowach z informatorami i analizie przecieków, autorzy ujawnili, że agencja działa, jak niezależna struktura władzy, prowadząc tajne wojny, obalając rządy, wpływając na media i omijając mechanizmy demokratycznej kontroli. Dziś ich dzieło pozostaje klasycznym i wciąż aktualnym ostrzeżeniem przed nadużyciem tajemnicy w państwie prawa i wciąż budzi niepokój. Opisuje świat tajnych służb, który nie zniknął, tylko udoskonalił swoje narzędzia i metody, powiększył swój aparat, zaopatrzył się w najnowsze zdobycze techniki. Czy demokracja może funkcjonować w cieniu tajnych operacji i niekontrolowanej władzy?

Niewidzialny rząd brzmi dziś bardziej aktualnie niż kiedykolwiek.

David Wise (1930-2018) – amerykański dziennikarz śledczy, wieloletni korespondent polityczny i redaktor w „New York Herald Tribune”, specjalizujący się w tematyce wywiadu i bezpieczeństwa narodowego. Autor wielu książek na temat CIA i amerykańskich operacji tajnych. Jego prace były wielokrotnie nagradzane i cytowane przez komisje kongresowe. Opublikował serię książek non-fiction o służbach specjalnych i polityce USA, a także kilka powieści szpiegowskich. Jego książka The Politics of Lying: Government Deception, Secrecy, and Power (1973) zdobyła nagrodę George’a Polka (1973) oraz nagrodę George’a Orwella (1975). Ukończył Uniwersytet Columbia. W latach 1970-1971 był członkiem Międzynarodowego Centrum Naukowego im. Woodrowa Wilsona, a w latach 1977-1979 wykładał nauki polityczne na Uniwersytecie Kalifornijskim w Santa Barbara. 

Thomas B. Ross (1927-1973) – dziennikarz,  publicysta i analityk poli- tyczny. Ukończył Uniwersytet w Yale, służył w Marynarce Wojennej Stanów Zjednoczonych, walczył w Korei. Jako dziennikarz pracował dla agencji prasowych: International News Service i United Press International.

Ross pracował również dla „Chicago Sun-Times”, a później jako asystent sekretarza obrony ds. kontaktów z opinią publiczną (1977–1981). Był wiceprezesem NBC News, wiceprezesem ds. korporacyjnych RCA, dyrektorem ds. mediów światowych w firmie Hill and Knowlton, specjalnym asystentem prezydenckim ds. kontaktów z opinią publiczną w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego oraz zastępcą rzecznika prasowego Białego Domu.

Fragment autorskiego wprowadzenia do książki:

Choć niewidzialny rząd działa w cieniu, wpływa na życie niemal dwustu milionów obywateli Stanów Zjednoczonych. Podejmuje kluczowe decyzje dotyczące wojny i pokoju, często bez wiedzy opinii publicznej. Obywatel może sądzić, że kierunek polityki zagranicznej jest jasno określony i zgodny z oficjalnymi deklaracjami – tymczasem w rzeczywistości bywa kształtowany w sposób utajniony, przez instytucje pozostające poza demokratyczną kontrolą.Ten ukryty aparat władzy narodził się stosunkowo niedawno jako rezultat dwóch historycznych procesów: wyniesienia Stanów Zjednoczonych do rangi światowego mocarstwa po drugiej wojnie światowej oraz strategicznego zagrożenia, jakie dla tego statusu stanowił globalny komunizm.

Zagrożenie to było bezprecedensowe. Radziecka strategia polityczna opierała się na światowej sieci wywiadowczej, której celem było podważenie potęgi i wartości Zachodu. W odpowiedzi Stany Zjednoczone stworzyły własny, rozbudowany system szpiegowski – z dala od opinii publicznej i bez udziału instytucji demokratycznych. Aparat ten szybko osiągnął imponujące rozmiary.

Już w 1964 roku zatrudniał około dwustu tysięcy osób i dysponował budżetem sięgającym miliardów dolarów rocznie. Allen W. Dulles zauważył: „Ustawa o bezpieczeństwie narodowym z 1947 roku […] zapewniła wywiadowi pozycję bardziej wpływową w naszym rządzie niż w jakimkolwiek innym kraju świata”.

Rozmiar tej struktury oraz aura tajemnicy, która ją otaczała, uczyniły ją naturalnym obiektem podejrzeń i krytyki. Coraz częściej pojawiały się głosy […], że niewidzialny rząd prowadzi własną politykę zagraniczną, ingerując w sprawy innych państw bez prezydenckiego mandatu.

Od wydawcy:

Gdy w 1964 roku The Invisible Government po raz pierwszy miało ujrzeć światło dzienne, książka natychmiast trafiła na celownik Centralnej Agencji Wywiadowczej. CIA podjęła bezprecedensowe działania, aby powstrzymać publikację. Agenci analizowali rękopis, monitorowali działania redakcji oraz sondowali możliwości wykupienia całego nakładu jeszcze przed jego drukiem. Nigdy wcześniej amerykańska agencja wywiadowcza nie zareagowała tak gwałtownie na książkę dziennikarską. Dlaczego? Bo autorzy – dziennikarze śledczy „New York Herald Tribune” – po raz pierwszy odważyli się prześwietlić system tajnych operacji rządu Stanów Zjednoczonych, ujawniając istnienie struktury realnej władzy pozostającej poza konstytucyjną kontrolą.

David Wise i Thomas B. Ross nie byli teoretykami spiskowymi ani radykalnymi krytykami państwa. Byli uznanymi reporterami z dostępem do wysokiego szczebla źródeł w Waszyngtonie. To właśnie ta pozycja – wewnętrzna, a zarazem sceptyczna – nadaje ich książce szczególną moc. The Invisible Government to skrupulatny raport o rozroście tajnego aparatu władzy po drugiej wojnie światowej: CIA, NSA, Agencji Bezpieczeństwa Obronnego i Departamentu Stanu. Autorzy opisują, jak w imię walki z komunizmem rząd USA stworzył równoległy system operacyjny, który nie tylko ingerował w wewnętrzne sprawy obcych państw, ale także zaczął kolonizować własne społeczeństwo – akademię, media, sektor prywatny. Struktura ta, jak ostrzegają, nie podlegała wystarczającej kontroli ze strony ani Kongresu, ani prezydenta, a tym bardziej – opinii publicznej.

Co najważniejsze: książka ta została powstrzymywana nie tylko symbolicznie. CIA za pośrednictwem tajnych kanałów próbowała przekonać wydawcę – Random House – do wycofania się z publikacji. Wewnętrzne dokumenty CIA, odtajnione po latach, pokazują, że Agencja podjęła próbę zakupu całego nakładu książki jeszcze zanim trafiła ona na rynek. Było to bezpośrednie naruszenie zasady wolności słowa, tym bardziej szokujące, że dokonywane przez instytucję utrzymującą się z pieniędzy podatników w kraju, który rości sobie prawo do bycia światowym obrońcą demokracji. Próba cenzury zakończyła się niepowodzeniem – ale sama w sobie stanowi jeden z najjaskrawszych przykładów tego, jak niewidzialny rząd próbuje zachować swoją niewidzialność.

Dlaczego wydajemy tę książkę dzisiaj?

Ponieważ tematy, które porusza, nie tylko nie straciły na aktualności – one stały się bardziej palące niż kiedykolwiek. Struktura władzy utajonej nie zniknęła wraz z końcem zimnej wojny, nie udało się jej też zreformować. Wręcz przeciwnie – urosła w siłę, korzystając z technologii nadzoru, globalizacji rynku i wojny z terroryzmem. CIA, NSA, Five Eyes, a dziś także współpracujące z nimi korporacje technologiczne – wszystkie te podmioty wytwarzają rzeczywistość, w której decyzje podejmowane są poza mechanizmami reprezentacji i bez możliwości społecznej korekty. Niewidzialne macki sięgają dziś wszędzie, sterując nieczystą grą polityki zagranicznej, prowadząc tajne operacje, wywołuując przewroty, zamachy stanu, kontrolowane rewolucje i wojny zastępcze w – bezbronnych wobec wielkiego mentora – krajach. Krajach, których egzystencja mogłaby się potoczyć zupełnie innym, szczęśliwszym torem, gdyby nie pech, że stanęły one na drodze wielkim niewidzialnym planom i realizującym te plany służbom, które traktują je instrumentalnie, jako elementy swoich układanek.

Wszystko to już było, i autorzy pokazali to niezwykle przejrzyście na przykładzie Gwatemali, Iranu, Kuby czy Wietnamu.

Niewidzialny rząd nie tylko szkodzi swoim rywalom (albo temu, kogo za rywala uznał) prowadzi również swoją równie destrukcyjną politykę wewnętrzną, wpływa na media, ustawodawstwo, prawo, kontroluje wiedzę. Działa tak wewnątrz własnego narodu i sojuszniczych społeczeństw zachodnich. Korumpuje podstawy demokracji.

Książka Niewidzialny rząd to nie tylko kronika narodzin niewidzialnej władzy. Jest ona również zwierciadłem, w którym może przejrzeć kondycję demokracji XXI wieku. O ile dzieło miało być przestrogą dla współczesnych, o tyle dzisiaj, gdy zrozumiemy, że nie zniknęły opisywane w książce mechanizmy, a nadbudowa uległa dalszej korozji, jest ona, być może, ostatnim uderzeniem w dzwony.

Książka zadaje pytania, których unikanie prowadzi do politycznego i moralnego zaślepienia: czy demokracja może przetrwać, jeśli nie wiemy, kto naprawdę sprawuje w niej władzę? Jak pogodzić wolność z tajemnicą? Kiedy obrona bezpieczeństwa narodowego staje się pretekstem do unieważnienia konstytucyjnych wolności?

Oddajemy ją w ręce polskiego czytelnika jako dokument epoki – ale też jako przestrogę dla naszego kraju. Również Polska, wplątana w międzynarodowe układy wojskowe, projekty technologiczne i sieci wpływu, staje dziś wobec podobnych pytań, jakie zadawali autorzy tej książki sześć dekad temu. Czy wiemy, komu oddajemy stery państwa? Czy jeszcze istnieje granica między jawnością a sekretem? Czy wybrani przedstawiciele narodu nadal mają dostęp do pełni informacji – czy raczej tylko do zredagowanych streszczeń tego, co uznano za stosowne ujawnić?

Inne narzucające się przy lekturze Niewidzialnego rządu pytanie dotyczy stanu naszych służb i polityki z tym związanej. Na tle opisanego w książce amerykańskiego aparatu sprawowania władzy, wszystkich jego trybów, logicznych powiązań, zasobów materialnych, kadr, hierarchii i innych – wiedząc, że zawarty w niej obraz ma już ponad sześćdziesiąt lat – polskie myślenie strategiczne, jawi się niezwykle mizernie. Wyglądamy, jak kraj kolonialny, pozbawiony elementarnych struktur sprawowania władzy i prowadzenia skutecznej suwerennej polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Kraj, który pozbył się odpowiedzialności za sprawowanie opieki nad swoimi obywatelami, na rzecz innych, niewidzialnych kuratorów.

***

Wise i Ross, mimo nacisków, pozostali wierni dziennikarskiej uczciwości. Ich książka jest dowodem, że rzetelne, dociekliwe dziennikarstwo może podważyć monopol tajemnicy. Może nawet – uczynić władzę choć odrobinę bardziej widzialną.

Wojciech Trojanowski